مکتب و معارف تاجیک در سمرقند

دوره جدید مکتب و معارف تاجیک با جنبش اصلاح طلبی و معارف پروری در سمرقند که آغازگر آن محمودخواجه بهبودی بود، پا به عرصۀ ادبیات تاجیک نهاد. بهبودی نه تنها در سمرقند، بلکه در تمام آسیای میانه اولین شخصی بود که ضرورت اصلاحات کلی اجتماعی و مدنی را در جامعه ای که در زنجیر سنت های فئودالی عصر میانه پابند بود، مطرح کرد. از سوی دیگر، عبدالقادر شکوری در پاییز سال 1901م نخستین مکتب اصول نوی تاجیکی را رسماً تأسیس کرد و محمودخواجه بهبودی شروع به نوشتن کتاب های درسی برای مکتب های نو کرد و آثاری را که نمونه هایی از آن در این مقاله آورده شده است، برحسب ضرورت به رشته تحریر درآورد. به باور نگارندۀ این مقاله، افکار اصلاح طلبی و معارف پروری بهبودی و تشکیل مکتب نوی عبدالقادر شکوری، در بیرون از سمرقند در تشکیل معارف و مکتب اصول نوی تاجیکی تأثیر نافذ داشت و به تدریج افرادی همچون سیداحمدخواجه صدقی در تشکیل مکتب اصول جدید و تبلیغ آن نقش ایفا کردند. همچنین، افرادی نیز در تشکیل مکتب های تاجیکی سمرقندی در ابتدای سال های بیستم قرن گذشته مؤثر واقع شدند که ازجملۀ آن ها می توان از عاصم عصمتی، حیدرخان هادی زاده، اعظم خان شهیدی و وفاخواجه عثمانی نام برد که در این مقاله به اختصار معرفی شده اند. نگارنده در جمع بندی معتقد است که آنچه در این سیر تاریخی در شرح محیط مکتب و معارف و فرهنگ تاجیکی در سمرقند آورده شده، شاهد قاطع آن است که در طول عصرهای گذشته، از زمان باستان تا امروز، این شهر بزرگ گهواره تمدن ایرانی و اسلامی بوده و نور و روشنی آن در قرن گذشته و حال، تاریخ این منطقه را درخشان کرده است.